MÁLEFNI ALDRAÐRA FÁI FORGANG

Birtist í m-á-l-e-f-n-u-m Aldraðra 3.tbl.14.árg.2005
Málefni aldraðra eru nú í brennidepli sem aldrei fyrr og er það mín tilfinning að skilningur á nauðsyn þess að gripið verði til róttækra aðgerða fari nú vaxandi í þóðfélaginu. Þar kemur margt til.
Í fyrsta lagi er að nefna aðdáunarverða staðfestu hagsmunasamtaka aldraðra, Landssambands eldri borgara og staðbundinna félaga, Félags eldri borgara í Reykjavík og fleiri, í baráttu fyrir betri kjörum eldra fólks. Í öðru lagi hafa fjömiðlar verið vel vakandi á síðustu mánuðum. Morgunblaðið reið á vaðið með afar góðum greinum síðastliðið vor, DV hefur einnig sýnt ágæta spretti í sumar og önnur blöð að sama skapi. Umfjöllun í útvarps- og sjónvarpsstöðvum hefur einnig verið með ágætum og er óhætt að segja að umfjöllun Kastljóss Ríkissjónvarpsins nú í haust hafi hreyft við mörgum.
Þá hafa forsvarsmenn á dvalar- og hjúkrunarheimilum aldraðra látið frá sér heyra, á Sólvangi í Hafnarfirði en einnig á öðrum heimilum, með málefnalegum skýringum á stöðu mála.
Síðast en ekki síst hafa aðstandendur aldraðs fólks látið til sín taka á eftirminnilegan hátt.

Á meðal aldraðra eru kjörin víða slæm

En hvað er það sem komið hefur í ljós í þessari umfjöllun?
Í fyrsta lagi erum við minnt á að ekki er hægt að alhæfa um stöðu aldraðra, hvorki í fjárhagslegu tilliti, heilsufarslegu eða hvað lífskjör og aðstæður snertir almennt. Hitt er þó ljóst að margt aldrað fólk býr við afar bágborin kjör. Þannig hefur komið fram að þriðjungur aldraðra, um 11.000 manns, er með 110 þús. kr. á mánuði eða minna. Einstaklingur með 110 þús. kr. mánaðartekjur greiðir nú skatt sem hann eða hún gerði ekki þegar staðgreiðsla skatta var tekin upp árið 1988. Þannig að 110 þús. krónurnar fara niður í 95 þúsund krónur og vel að merkja, margir eru með minna en þetta. Frá því staðgreiðslan var tekin upp hefur hallað undan fæti hjá öldruðum í samanburði við aðra hópa í þjóðfélaginu. Sé litið á þróunina frá 1990 og þar til á síðasta ári kemur í ljós að 23,5% vantar upp á að grunnlífeyrir hafi fylgt almennri þróun launa verkafólks og ef við sláum saman í eitt grunnlífeyri og tekjutryggingu þá nemur gliðnunin 18,15% eða 17 þús. kr. á milli þessara greiðslna til ellilífeyrisþegans annars vegar og verkamannalauna hins vegar.
Tillaga Landssambands eldri borgara er sanngjörn, en hún gengur út á það að grunnlífeyrir verði hækkaður um 17 þús. kr., eða að öðrum kosti um helming þeirrar upphæðar, jafnframt því sem skatti yrði aflétt af þessari upphæð. Samkvæmt útreikningum sambandsins yrði niðurstaðan sú sama.

Kostnaður við sjúkdóma fer vaxandi

Varðandi lyfjakostnað og margvíslegan kostnað tengdan sjúkdómum hefur einnig hallað á. Þetta er nokkuð sem á við um landsmenn alla en þó er á það að líta, að eftir því sem aldurinn færist yfir er hætt við því að heilsu hraki og þar af leiðandi að tilkostnaður vaxi þegar það á annað borð gerist að sjúklingurinn er látinn borga meira beint úr eigin vasa.
Annað sem miklu máli skiptir þegar heilsufarið er annars vegar eru möguleikar á hjálp inn á heimilið. Þetta getur skipt sköpum um lífsgæði einstaklinganna. Þá er samhengið á milli heimahjúkrunar og heimaaðhlynningar annars vegar og biðlista á hjúkrunarstofnanir hins vegar augljóst. Því meiri sem heimahjúkrunin er því lengur getur einstaklingur, sem farinn er að heilsu, verið á eigin vegum. Hið gagnstæða gerist augljóslega þegar úr heimahjúkrun er dregið eða hún ekki viðunandi. Því miður er það nú þannig, að fólk sem vill og þarf að komast á hjúkrunarheimili á síður en svo greiðan aðgang þangað, eða skyldu menn almennt gera sér grein fyrir því að biðlistar eftir hjúkrunarheimilum eru enn svo langir að þriðjungur þeirra sem eru á slíkum listum hverfur af þeim vegna andláts án þess að hafa fengið nauðsynlega þjónustu? Staðreyndin er sú, að margir aldraðir hafa ekki tíma til að bíða.

Horft á biðlista - og nú, einnig á aðbúnað

Á biðlistum eftir hjúkrunarrýmum eru nú um 270 einstaklingar sem skilgreindir eru í mjög brýnni þörf. Þetta er svo þrátt fyrir samkomulag sem Landssambandi eldri borgara tókst að knýja fram í nóvember árið 2002, um að á næstu þremur árum yrðu byggð hjúkrunarheimili með 150–200 vistunarrýmum, og þrátt fyrir nýtt hjúkrunarheimili í Sogamýri, sem opna á 2007, er líklegt að biðlistinn verði álíka langur þá og hann er nú. Það er ekki einu sinni svo gott að ríkisstjórnin standi að fullu við gert samkomulag.
Fram undir þetta höfum við einblínt nokkuð á biðlistana sem er vissulega skiljanlegt í ljósi þess að þar er að finna þá sem eru í mestri neyð. Það sem hefur hins vegar breyst við umræðuna nú í haust er að nú er farið er að skyggnast meira um innan veggja hjúkrunar- og dvalarheimila og spyrja hvernig að fólkinu sem á annað borð kemst þangað inn er búið. Eins og allir vita er aðbúnaði víða mjög áfátt. Í mínum huga er óskiljanlegt að ekki skuli vera sett í algeran forgang að bæta þarna úr. Hér verða að eiga sér stað straumhvörf. Ég lít svo á að það hljóti að teljast algert forgangsverkefni að stórauka framlög til þessa málaflokks og láta þá eitt yfir öll heimilin ganga, óháð rekstrarformi. Það hneyksli er látið viðgangast, að heimili sem rekin eru í hlutafélagsformi fá hlutfallslega meira en hin sem ekki eru rekin með það fyrir augum að skapa eigendum sínum – handhöfum hlutafjárins -  arð. Stjórnvöld jánka því að svona sé þetta en aðhafast ekkert. Ég vil taka það skýrt fram að krafan er sú, að jöfnunin eigi sér stað upp á við en ekki niður. Krafan er um aukið fjármagn til þessa málaflokks.

Tvöfalt kerfi?

En staðnæmumst ögn lengur við þessa umræðu. Varað hefur verið við því að innan heilbrigðisstofnana myndist tvöfalt kerfi. Fram hefur komið að aðstandendur hafa ráðið fólk til þess að fylgjast með öldruðum ættingjum og vera þeim til aðstoðar og sáluhjálpar. Í þessu sambandi vil ég nefna þrennt.
Í fyrsta lagi er langt síðan samtök launafólks á heilbrigðisstofnunum bentu á að undirmönnun væri farin að skapa verulegt álag innan veggja stofnananna, sem bitnaði harkalega á starfsfólki og einnig á því fólki sem þar dvelur. Það er nefnilega þannig á vinnustöðum eins og þessum, að fólk neitar ekki að taka á sig verkefni - á stundum ekki annarra kosta völ - þegar neyðin kallar, og þannig skapast hefð fyrir mjög óeðlilegu ástandi – vinnuálagi sem er fullkomlega óviðunandi.
Ef það nú gerðist að aldraðir, eða aðstandendur þeirra, færu að ráða til starfa inn á þessar stofnanir starfsmenn  til þess að sinna hjúkrunarstörfum, þá værum við augljóslega komin með tvöfalt kerfi. Slíkt má aldrei gerast. Það má ekki þröngva aðstandendum til slíkra örþrifaráða. Slíkt gæti þó auðveldlega gerst ef þessar stofnanir eru lengi í miklu fjársvelti. Hins vegar verðum við að gæta okkar á því að kalla ekki úlfur úlfur þótt aðstandendur eða staðgenglar þeirra komi inn á hjúkrunarheimili til þess að vera ættingjum nærri, þeim til upplyftingar og sáluhjálpar. Slíka nærveru og hlýju veita starfsmenn þessara stofnana vissulega í ríkum mæli og það gefur auga leið að þeir hafa minni tíma til slíks ef undirmannað er. Hins vegar sé ég ekkert að því að ættingjar og þess vegna staðgenglar þeirra komi hér einnig við sögu, hvað þennan mannlega þátt varðar. Tel það meira að segja æskilegt, ef ekki bráðnauðsynlegt. Þarna geta línurnar þó verið æði óljósar. Einmitt þess vegna er mikilvægt að við vöndum okkur í þessari umræðu. 

Þetta þarf að gera

Ég tel augljóst að grípa verði til mjög afgerandi aðgerða til þess að bæta stöðu aldraðra.
Taka þarf allan málaflokkinn, sem snertir kjör og réttindi aldraðra til gagngerrar og heildstæðrar endurskoðunar. Þar verði nálgunin út frá mannréttindum aldraðra.
Þá þarf að bæta kjör aldraðra. Það er staðreynd að fátæktin herjar á aldrað fólk öðrum hópum fremur. Á þessu þarf að ráða bót.
Í þriðja lagi þarf að horfa á kjör aldraðra í víðara samhengi en því einu að öldruðum verið forðað frá sárri fátækt. Við þurfum að sjálfsögðu að gera mun betur og tryggja öllum bærileg lífsskilyrði á efri árum.
Í fjórða lagi þarf að stuðla að mun fjölbreyttari valkostum fyrir aldraða með tilliti til búsetu. Ég hef áður talað fyrir því að byggðar verði litlar íbúðir í raðhúsalengjum með aðgangi að garði, nokkuð sem hentaði fólki á báðum endum aldursstigans, ungu barnlausu fólki og eldra fólki sem býr eitt. Aðrir kysu eftir sem áður að búa í fjölbýlishúsum, enn aðrir vilja halda sig við sitt gamla húsnæði hvar svo sem það er að finna, enn aðrir vilja – eða þurfa á því að halda að búa í vernduðu umhverfi dvalarheimila.
Öllum þessum þörfum þarf að mæta, með ráðum sem duga: Með sanngjarnri skattheimtu, með stórbættri heimahjúkrun og heimaaðhlynningu og með lægri lyfja- og heilbrigðiskostnaði. Þegar síðan fólk þarf á því að halda að fá dvöl á hjúkrunarheimili þá verður það að eiga þess kost, þannig að biðlistar verði aldrei lengri en þrír mánuðir að hámarki.

Forgangsröðun ríkisstjórnarinnar er röng – henni þarf að breyta

Ég held að flestir ef ekki allir geti tekið undir margt af því sem hér er sagt og að það eigi líka við um ríkisstjórnina og stjórnarmeirihlutann á þingi – alla vega þegar menn íhuga málin með sjálfum sér. En það er ekki nóg að finnast þetta sem einstaklingar. Menn verða líka að hafa vilja til að framkvæma, og ef menn eru í stjórnmálaflokki, hvað þá ef þeir halda um stjórnartaumana, þá verða þeir að láta verkin tala. Ef okkur þykja þetta í alvöru brýnni málefni en að leggja Sundabrautir, reisa ný sendiráð og tónlistarhús, að ekki sé minnst á milljónirnar sem fara í að kaupa aðgang að Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna, þá forgangsröðum við líka þannig. Það gerir ríkisstjórnin hins vegar ekki og þar er ég henni ósammála. Málefni aldraðra eiga að mínum dómi að fá algeran forgang.

Grein um tengt málefni sem í fyrra birtist í sama blaði er HÉR