Hvers vegna við ekki getum samþykkt Fjölmiðlafrumvarpið
Í greinargerð sem fylgir með Fjölmiðlafrumvarpi ríkisstjórnarinnar er ítarleg úttekt svokallaðrar Fjölmiðlanefndar sem ríkisstjórnin skipaði í vetur á grundvelli þingsályktunartillögu, sem VG hafði forgöngu um. Í greinargerð þingsályktunartillögu VG sagði m.a. : "Fjölmiðlar eru ein meginstoð opins samfélags og lýðræðislegrar stjórnskipunar. Þeir hafa einnig undirstöðuhlutverki að gegna við að tryggja málfrelsi. Á fjölmiðlamarkaði þarf að ríkja fjölbreytni svo að almenningur fái upplýsingar úr ólíkum áttum. Mjög varhugavert er að of fáir aðilar verði ráðandi um þátt fjölmiðla í skoðanamyndun samfélagsins. Slíkt skapar hættu á að ólíkum sjónarmiðum sé gert mishátt undir höfði og fjölmiðlarnir ræki ekki sem skyldi aðhalds- og gagnrýnishlutverk sit .. Einnig er nauðsynlegt að ætíð liggi ljóst fyrir hvernig eignarhaldi fjölmiðla er háttað."
Í frumvarpi ríkisstjórnarinnar eru sem kunnugt ýmsar takmarkanir á eignarhaldi fjölmiðla.
Markmiðið með þessu er skilgreint í upphafsorðum athugasemda sem fylgja frumvarpinu. Þar segir: "Meginmarkmið frumvarps þessa er að sporna við því að eignarhald á fjölmiðlafyrirtækjum og samþjöppun á fjölmiðlamarkaði hamli gegn æskilegri fjölbreytni í fjölmiðlun á Íslandi. Frumvarpið er reist á almennt viðurkenndum viðhorfum um mikilvægi fjölmiðla fyrir skoðana- og tjáningarfrelsi í nútímalýðræðisþjóðfélagi. Fjölmiðlar gegna lykilhlutverki sem vettvangur ólíkra viðhorfa til stjórnmála, menningar og samfélagslegra málefna í víðum skilningi. Þeir eru því mikilvæg forsenda þess að einstaklingar fái notið tjáningar- og skoðanafrelsis. Af þessu mikilvæga hlutverki fjölmiðla sprettur sú krafa í lýðræðisþjóðfélagi að almenningur hafi aðgang að fjölbreyttum, sjálfstæðum og öflugum fjölmiðlum. Í frumvarpinu er byggt á því að íslensk löggjöf eigi að vera til þess fallin að vernda þessa hagsmuni".
Í athugasemdum með þingmálinu segir síðan að frumvarpið sé í samræmi við tillögur Fjölmiðlanefndar. Þetta er ónákvæmt og villandi orðalag. Staðreyndin er sú að nefndin reifaði ýmsa valkosti og er einn þeirra í fullu samræmi við okkar áherslur.
Eftir að VG hafði lagt til að úttekt yrði gerð á fjölmiðlamarkaðnum dró heldur betur til tíðinda með stórfelldari samruna og samþjöppun en dæmi hafa verið um hér á landi í seinni tíð.
Á þessari heimasíðu var þessum tíðindum tekið á eftirfarandi hátt í pistli sem birtist hér 1. febrúar undir fyrirsögninni, Fjölmiðlar verða að vera stöndugir ( sömu áherslur höfðu áður komið fram í útvarpsfréttum (sjá fréttir RÚV 31. 01.04):
"Um helgina var tilkynnt um umtalsverðan samruna á fjölmiðlamarkaði. Undir regnhlíf Norðurljósa sameinast Frétt, útgáfufélag Fréttablaðsins og DV og Íslenska útvarpsfélagið, sem rekur Stöð 2, Bylgjuna, Sýn og fl. sjónvarps- og útvarpsstöðvar. Í þessu púkki er einnig Skífan. Fram hefur komið í fréttum að áætluð velta Norðurljósa mun nema 10 milljörðum, þannig að hér um að ræða stórt fyrirtæki, með mikla veltu og mikinn fjölda starfsmanna.
Þarna eru mikilvægir fjölmiðlar að sameinast og að því leyti sem þetta kemur til með að styrkja rekstur þeirra er þessi breyting jákvæð og til góðs. Það er óhemju dýrt að reka góða vandaða fjölmiðla og það er mikilvægt að fjölmiðlar hafi mjög styrkar fjárhagslegar stoðir svo þeir geti framleitt gæðaefni. Nú er okkur sagt að rekstri þessara fyrirtækja verði haldið aðgreindum þannig að óljóst er að hvaða marki samruninn kemur til með að styrkja fjölmiðlana, að öðru leyti en því að "eigandinn" og þar með bakhjarlinn kann að styrkja sína stöðu. Vafalítið styrkir þetta þó fjölmiðlana óbeint.
Varðandi eignarhaldið þá eru um 60% í hinu nýja eignarhaldsfélagi tengd Baugi og Feng, aðilum sem eru orðnir firnasterkir og áhrifamiklir í íslensku atvinnulífi.Og það er ekkert séð fyrir endann á samþjöppunarferlinu þar. Það er ekki hægt að gefa sér að Morgunblaðið sé eilíft og ef nú svo færi að Ríkisútvarpið yrði gert að hlutafélagi og markaðsvætt þá er sá möguleiki raunverulegur að eignarhald yfir öllum fjölmiðlum í landinu yrði á sömu höndum. Það væri mjög varhugaverð þróun og lýðræðinu beinlínis hættuleg. Í ljósi þessa hefur verið lagt til á Alþingi, að frumkvæði VG, að fjölmiðlar og eignarhald verði skoðað af hálfu löggjafans. Mikilvægt er að sú athugun fari fram.
Ég hef trú á því að afstaða margra komi til með að ráðast af örlögum Ríkisútvarpsins. Ég er þeirrar skoðunar að besta leiðin til að tryggja eðlilega þróun fjölmiðlunar í landinu sé að treysta í sessi öflugt og kraftmikið Ríkisútvarp í eigu þjóðarinnar, sem kjölfestu á þessu sviði og fagna síðan þegar öðrum fjölmiðlum auðnast að bæta fjárhagsgrundvöll sinn.
Með því að vísa algerlega á bug öllum hugmyndum um markaðsvæðingu Ríkisútvarpsins og með því styrkja og efla þá stofnun muni okkur takast að móta farveg fyrir framtíðarþróun sem sátt gæti skapast um."
Þessi afstaða rímar ágætlega við það sem segir í álitsgerð Fjölmiðlanefndar sbr. eftirfarandi úr skýrslu hennar. "Við mat á þeim úrræðum, sem til greina kemur að mæla fyrir um til að hamla gegn óæskilegum áhrifum samþjöppunar á fjölmiðlamarkaði, er óhjákvæmilegt annað en að líta til smæðar íslenska markaðarins. Nefndin telur að forðast beri að reglur séu með þeim hætti að þær setji fyrirtækjum í fjölmiðlun ótilhlýðilegar skorður og raski rekstrargrundvelli þeirra. Gæta verði þess að reglur verði ekki svo hamlandi að þær vinni í reynd gegn þeim hagsmunum sem þeim er ætlað að vernda með því að fyrirtækin verði svo lítil að þau fái ekki þrifist. Slíkar reglur eru til þess fallnar að vinna gegn því markmiði að almenningur eigi aðgang að fjölbreyttum fjölmiðlum sem vettvangi fyrir ólík viðhorf til pólitískra og menningarlegra málefna. Tryggja verður íslenskum fyrirtækjum aðstæður þar sem þau fá þrifist og eflst. Frá viðskiptalegu sjónarmiði verður því heldur ekki neitað að því stærri og öflugri sem innlend fyrirtæki eru, því minni hætta er t.d. á yfirtöku eða uppkaupum erlendra aðila. Þá er það einnig forsenda þess að þau hafi burði til þess að standa undir innlendri dagskrárgerð. Þetta sjónarmið skiptir máli varðandi eflingu innlendrar menningar sem mótvægis gegn erlendri fjöldamenningu, sem nú þegar er mjög áberandi í íslenskum fjölmiðlum, einkum sjónvarpi."
Sem áður segir eru þetta svipuð viðhorf og áður höfðu verið viðruð úr ranni VG þótt ég hafi ákveðnar efasemdir um það sjónarmið að því stærri og kröftugri sem fjölmiðlar verði, því minni séu líkur á erlendri yfirtöku. Þetta tel ég að hljóti að orka tvímælis. Er ekki líklegra að þá fyrst vilji erlendir aðilar fjárfesta í íslenskum fjölmiðlum að þeir telji þá vera burðuga og til einhverra afreka líklegir. En látum það liggja á milli hluta og víkjum að þeirri tillögu Fjölmiðlanefndar sem ég gat um fyrr, að væri í samræmi við hugmundir VG. Þetta er sú tillaga sem nefndin leggur fyrst til. Hún er svohljóðandi:
" Nefndin leggur fyrst til að hugað verði að stöðu Ríkisútvarpsins, með það að markmiði að tryggja því trausta stöðu til frambúðar á markaði fyrir hljóðvarp og sjónvarp. Ástæðan fyrir því að þetta er nefnt fyrst er að sú leið felur ekki í sér neina beina íhlutun í málefni einkamarkaðar fyrir fjölmiðla, þótt sterkt ríkisútvarp þrengi auðvitað svigrúm einkaaðila til vaxtar á sama markaði. Trygg staða og umtalsverð hlutdeild Ríkisútvarpsins á markaði fyrir hljóðvarp og sjónvarp er þannig til þess fallin að nokkru leyti að hafa samsvarandi áhrif og beinar takmarkanir á eignarhaldi þar sem vaxtarmöguleikum einkafyrirtækja í útvarpsrekstri eru settar skorður og dregið úr líkum á því að einn aðili nái slíkri stærð á markaði að ógnað verði markmiðinu um fjölbreytni í fjölmiðlun.
Nefndarmenn deila því almenna viðhorfi að takmarka beri afskipti ríkisins af fyrirtækjarekstri og atvinnustarfsemi sem einkaaðilar geta sinnt. Engu að síður telur nefndin eðlilegt að leggja til að hugað verði að því að tryggja stöðu Ríkisútvarpsins sem almenningsútvarps. Ýmis rök má færa fram því til stuðnings. a) Í fyrsta lagi má vísa til framangreindra tilmæla Evrópuráðsins R (99) 1 þar sem mælt er með því að þessi leið sé farin. b) Í öðru lagi er bent á þetta sem æskilega leið til að tryggja þá hagsmuni sem felast í pólitískri og menningarlegri fjölbreytni í lýðfrjálsu þjóðfélagi og þar með til að mæta skyldum ríkisins í þessum efnum. Er bent á að því er gjarnan haldið fram að einkareknir fjölmiðlar hafi tilhneigingu til að vera mun einsleitari í dagskrá en almenningsútvarp til að mæta kröfum þorra neytenda um skemmtun og létta afþreyingu. Slíkt efni verði þá jafnvel uppistaðan í dagskrá miðils, gjarnan á kostnað upplýstrar og málefnalegrar umræðu um mikilvæg samfélagsleg málefni, einkum þeirra miðla sem byggja rekstur sinn á auglýsingum og kostun. c) Í þriðja lagi má benda á að yrði þessi leið ein fyrir valinu fæli hún ekki í sér neina beina reglusetningu sem beindist gegn einkareknum fjölmiðlum. Hún samræmist þar með að því leyti vel meginreglum um frelsi markaðarins, að öðru leyti en því að almenningsútvarpi yrði tryggður hluti markaðarins en einkaaðilar skipti honum að öðru leyti á milli sín í frjálsri samkeppni. d) Í fjórða lagi sýnist vera hægt að hrinda slíkum áformum í framkvæmd að mestu án breytinga á gildandi lögum."
Ekki skrifa ég upp á allt sem þarna er sagt og vísa þar til neikvæðrar afstöðu nefndarinnar til ríkisreksturs. Að flestu öðru leyti er þetta hins vegar sem talað frá mínu hjarta, sbr. fyrri yfirlýsingar og í fullu samræmi við málflutning þingflokks VG.
Eins og nú má ljóst vera er forsenda þess að rætt verði um nauðsyn lagasetningar sú að áður taki menn ítarlega umræðu um framtíð Ríkisútvarpsins. Í þessu sambandi höfðum við bent á að þar séu ýmsar blikur á lofti.
a) Landsfundur Sjálfstæðisflokksins hefur ályktað um fyrstu skref að markaðsvæðingu RÚV á eftirfarandi hátt (35.þing, mars 2003) : " Skylduáskrift að fjölmiðlum verði afnumin nú þegar. Íslenskir neytendur eiga sjálfir að ráða hvort og hvaða fjölmiðla þeir kaupa. Endurskoða skal hlutverk ríkisins á þessum markaði." Í tengslum við landsfund Sjálfstæðisflokksins var eftirfarandi haft eftir þá
Og síðasta þing SUS (37.þing) ályktaði eftirfarandi : "SUS telur mikilvægt að hafist verði handa við að undirbúa einkavæðingu á Íslandspósti, Landsvirkjun, Rafmagnsveitu Ríkisins, orkuveitum sveitarfélaga, Ríkisútvarpinu og að Rás 2 verði seld þegar í stað."
b) Fyrir þinginu liggur frumvarp þriggja þingmanna Sjálfstæðisflokksins þar sem segir í greinargerð: " Stofna skal hlutafélag um rekstur Ríkisútvarpsins 1. júlí 2004. Hlutverk félagsins er að annast þá starfsemi sem Ríkisútvarpið hefur haft með höndum. Ríkissjóður leggur allar eignir, réttindi, skuldir og skuldbindingar Ríkisútvarpsins til hlutafélagsins. Við gildistöku laga þessara skipar menntamálaráðherra þriggja manna nefnd sem annast undirbúning og nauðsynlegar aðgerðir vegna stofnunar hlutafélags skv. 1. mgr. Nefndin undirbýr löggerninga er varða stofnun hlutafélagsins og fyrirhugaða starfsemi og aflar nauðsynlegra leyfa til útvarpsrekstrar í umboði menntamálaráðherra og í samráði við útvarpsráð. Löggerningar þessir skulu hljóta staðfestingu hlutaðeigandi aðila. Menntamálaráðherra setur nefndinni erindisbréf. Stjórnendur og starfsmenn Ríkisútvarpsins skulu veita nefndarmönnum nauðsynlega aðstoð. Útvarpsráð skal skilgreina verkefni sem því ber að vinna samkvæmt lögum þessum og semja fjárhagsáætlun til að standa undir þeim verkefnum tímanlega fyrir afgreiðslu fjárlaga fyrir árið 2005. Skal því heimilt að ráða sérfræðinga til þess verks að undangengnu útboði ef þörf er á. Hinn 1. janúar 2005 tekur Ríkisútvarpið hf. við rekstri og starfsemi Ríkisútvarpsins og skal Ríkisútvarpið þá lagt niður..."
c) Formenn stjórnarflokkanna hafa lýst því yfir að þeir telji tímabært að afnema afnotagjöld Ríkisútvarpsins. Ekki kveðast þeir sjálfir vilja þrengja að Ríkisútvarpinu, en hvað með flokka þeirra? Stendur til að setja RÚV á fjárlög, líkt og Landspítala Háskólasjúkrahús? Er það besta trygging fyrir viðgangi RÚV? Þetta þarf að fá botn í.
d) Þingmenn stjórnarmeirihlutans úr báðum flokkum hafa lýst þeirri skoðun sinni að tími sé kominn til að taka auglýsingatekjur af RÚV. Þetta hefði í för með sér mikinn niðurskurð og yrði RÚV ekki svipur hjá sjón eftir að vera svipt þessum tekjustofni. Hver er raunverulegur vilji stjórnarflokkanna í þessu efni?
Enginn vafi leikur á því mínum huga, að yrði niðurstaðan sú að einkavæða Ríkisútvarpið þyrfti að setja stranga eignarhaldslöggjöf. Það þyrfti hins vegar að gera að mjög yfirveguðu máli og er stórháskalegt að hrapa að niðurstöðu eins og nú stefnir í.
Lítum nánar á markmið þeirrar lagasetningar sem nú er til umræðu og skal þar vísað í upphaf þessarar umfjöllunar þar sem markmið frumvarpshöfunda eru tíunduð. Hér skal vikið að nokkrum efnisþáttum fyrir sig og ýmsum flötum velt upp.
- Er það rétt staðhæfing að "samþjöppun á fjölmiðlamarkaði hamli gegn æskilegri fjölbreytni í fjölmiðlun á Íslandi," einsog segir í greinargerð frumvarpsins ? Ég tel það vera vafasama fullyrðingu, að samþjöppun í eignarhaldi sé ávísun á minni fjölbreytni í dagskrárefni og umfjöllunarefni fjölmiðla almennt. Þannig eru litlir fjölmiðlar að mínum dómi líklegri til að bjóða upp á einsleitara efni en stórir og fjárhagslega öflugir fjölmiðlar. Íslenskur markaður er einfaldlega svo smár að eftirspurn "minnihlutahópa" er aldrei af þeirri stærðargráðu að afnotagjöld eða auglýsingatekjur standi straum að mjög sérhæfðri þjónustu. Þvert á móti er samþjöppun líklegri til að auðvelda fjölbreytni.
- Fjölmiðlar eru "mikilvæg forsenda þess að einstaklingar fái notið tjáningar og skoðanafrelsis. Af þessu mikilvæga hlutverki fjölmiðla sprettur sú krafa í lýðræðisþjóðfélagi að almenningur hafi aðgang að fjölbreyttum, sjálfstæðum og öflugum fjölmiðlum." Svo segir í greinargerð frumvarpsins. Undir þessi sjónarmið skal tekið en vísað í fyrri rökstuðning varðandi nauðsyn þess að fá niðurstöðu um framtíð Ríkisútvarpsins. Einokun í höndum fárra einstaklinga eða fyrirtækjasamsteypu getur að mínu mati verið lýðræðinu háskaleg. Hér getur fjölbreytni í eignarhaldi því skipt máli.
Í málflutningi þingmanna VG hefur verið hamrað á nauðsyn þess að gefa málinu aukið svigrúm til vandaðrar umræðu. Það hefur sannast, að á þeim dögum sem liðnir eru frá því frumvarpið kom fram hefur umræðan "þroskast" mikið. En margt er órætt. Ég tel til dæmis að ræða þurfi miklu betur þá þætti sem hljóta að teljast kjarninn í þessari umræðu: a) vald yfir fjölmiðli og stýring og b) hvaða þættir ráði um fjölbreytni. Um þetta tvennt ætla ég að nefna nokkur atriði, sem þurfa skoðunar við.
- Hvernig á að stýra almannaútvarpi til að koma í veg fyrir pólitíska misnotkun? Enda þótt eignarhald skipti máli, skiptir enn meira máli hvernig með það er farið. Í þeim skilningi að almannaútvarp skuli lúta lýðræðislegri stjórnun hef ég aldrei haft minnstu efasemdir. Hins vegar þarf að koma í veg fyrir þrönga flokkslega valdapólitík. Hér skiptir höfuðmáli hvernig skipað er í útvarpsráð eða samsvarandi stjórn og þá einnig hvaða verkefni slíkri stjórn er falið. Árið 1989 veitti ég formennsku nefnd sem gerði drög að nýjum útvarpslögum fyrir þáverandi ríkisstjórn. Þar var þessi spurning rædd í þaula og niðurstaðan var sú að hafa útvarpsráð þannig skipað að fulltrúar starfsmanna hefðu jafnan það mikið vægi að þörf var á breiðri samstöðu á milli þeirra og fulltrúa stjórnmálaflokkanna til að komast að niðurstöðu um mikilvæg málefni. Það væri vert að dusta rykið af þessum tillögum.
- Hver er máttur eignarhaldsins? Ekki velkjumst við í vafa um að hann mikill enda meginástæðan fyrir stuðningi við almannaútvarp. Á endanum er það eigandinn sem hefur ráðin í hendi sér. Um þetta má nefna mörg dæmi. Nýlega gagnrýndi ritstjóri New Statesman forsætisráðherra Breta harðlega og sagði að honum bæri að víkja. New Statesman er tengt Verkamannaflokknum og var hann spurður hvort hann teldi að sér yrði vikið úr ritstjórastóli vegna þessa. Hann kvaðst ekki telja að svo yrði gert þótt á það væri að líta að endanlega væri það eigandans að taka slíka ákvörðun. Við höfum lagt áherslu á að eignarhald fjölmiðla verði jafnan gert gagnsætt þannig að lesendur eða hlustendur viti um eignatengslin og geti þannig lagt saman tvo og tvo og dregið eigin ályktanir.
- Hver er máttur auglýsinganna? Þessi þáttur málsins hefur of lítið verið ræddur en ég minnist þess úr fréttamennsku að fréttamenn af blöðum, ekki síst þeim sem stóðu fjárhagslega illa, stóð minni stuggur af eigendum en auglýsendum. Þeir voru alltaf á nálum gagnvart þeim. Máttur auglýsinganna hefur þegar sveigt Ríkisútvarpið verulega af leið. Kostun er augljóst inngrip auglýsenda í dagskrárgerð. Einnig má líklegt heita– og hef ég reyndar nokkra vissu fyrir því – að Ríkisútvarpið láti auglýsendur talsvert stýra áherslum sínum í dagskrárgerð. Þá er vert að spyrja: Gæti markaðsráðandi fyrirtæki hugsanlega stýrt fjölmiðli á markvissari hátt í krafti auglýsinga en með eignarhaldi? Þetta er áleitin spurning sem þyrfti að ræða í þaula.
- Önnur áleitin spurning í tengslum við auglýsingar er þessi: Er hætta á því að stýring á fjölmiðlum í krafti auglýsinga geri efni þeirra einsleitara en stýring í krafti eignarhalds?
- Er hægt að setja reglur til að vernda fréttamenn? Þessi spurning hefur verið talsvert til umræðu og hallast ég að því að þetta gæti reynst torvelt. Besta vörnin að mínum dómi fyrir frjálsa og faglega fréttamennsku er innri styrkur fjölmiðilsins. Fréttamenn á öflugum fjölmiðli sem stendur styrkum fótum, með sterku starfsmannafélagi, eru líklegri til að standast óeðlilegan utanaðakomandi þrýsting en fréttamenn á vanmáttugum miðli. Síðan þarf að hafa það í huga að fréttamenn eru ekki heilagir. Ef fréttamenn þjóna duttlungum sínum á ómálefnalegan og ófaglegan hátt þá þarf ekki að vera neitt við það að athuga að eigandi eða verkstjórnendur grípi í taumana.
Skal nú vikið að Stjórnarskrá lýðveldisins. Þar koma þrjár greinar einkum til skoðunar: 72. grein, 73. grein og 75. grein.
Skal nú vikið að hverri grein um sig fáum orðum.
Í 72. grein Stjórnarskrár Íslands er eignarrétturinn skilgreindur. Þar segir: "Eignarrétturinn er friðhelgur. Engan má skylda til að láta af hendi eign sína nema almenningsþörf krefji. Þarf til þess lagafyrirmæli og komi fullt verð fyrir.
Með lögum má takmarka rétt erlendra aðila til að eiga fasteignaréttindi eða hlut í atvinnufyrirtæki hér á landi."
Samkvæmt þessu getur Alþingi sett lög, sem skerða eignarréttindi að uppfylltu því skilyrði að "almenningsþörf krefji." Auðvitað er það umdeilanlegt hvenær almenningsþörf krefur. Mín skoðun er sú, að ef sú staða væri fyrirsjáanleg, að eignarhald á öllum eða nær öllum fjölmiðlum í landinu kæmist í hendur eins fyrirtækis, einstaklings eða fámenns hóps einstaklinga, væri það ógn við lýðræðið og augljóslega í almannaþágu að reisa við því skorður með lögum. Það er óumdeilanlegt að mikil samþjöppun á sér stað á fjölmiðlamarkaði og væri hún alger ef ekki nyti við Ríkisútvarpsins á ljósvakanum og Morgunblaðsins í prentmiðlum. Þessu síðastnefnda má að sjálfsögðu snúa við, ef ekki nyti við Fréttablaðsins og DV væri einokun Morgunblaðsins algjör. Um framtíð Mbl. er ekkert hægt að fullyrða, enda háð lögmálum markaðar. Sama gildir um
Að öðru leyti er vikið að rétti til bóta í þessari grein. Það hlýtur að ráðast af aðstæðum hverju sinni. Í þessu tilviki er bent á að í lögunum sé ákvæði um aðlögunartíma sem menn skuli hafa til að firra sig tjóni. Lögin verða stjórnskipulega gild en geta leitt til bótaskyldu ef sá sem verður fyrir skerðingu á eignarréttindum umfram aðra getur ekki með aðgerðum, sem sanngjarnt er að krefjast af honum, komist hjá tjóni. Þessi þáttur virðist mér vera afar óljós í þessu máli og rennir ríkisstjórnin blint í sjóinn hvað þetta varðar. Sú breyting sem undir það síðasta var gerð á frumvarpinu dregur að mínu mati úr líkum á bótaskyldu ríkisvaldsins.
Í 73. gr. Stjórnarskrárinnar segir: "Allir eru frjálsir skoðana sinna og sannfæringar.
Hver maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en ábyrgjast verður hann þær fyrir dómi. Ritskoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á tjáningarfrelsi má aldrei í lög leiða.
Tjáningarfrelsi má aðeins setja skorður með lögum í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs annarra, enda teljist þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum."
Hér snýst ágreiningurinn um það hvort heimilt sé að setja í lög ákvæði um skilyrði þess að veitt séu útvarpsleyfi, að því gefnu að málefnaleg sjónarmið liggi að baki ákvæðunum. Þetta er nú þegar gert í 6. gr. útvarpslaga nr. 53/2000 (t.d. að leyfishafi þurfi að hafa staðfestu í EES ríki o.fl.). Ef frumvarpið stenst ekki 73. gr. er rétt að spyrja hvort 6. gr. útvarpslaga standist stjórnarskrá. Þá er ljóst að ýmsir líta svo á að tálmanir á eignarhaldi fjölmiðla jafngildi tálmunum á tjáningarfrelsi. Hvað þetta varðar gilda að mínu mati svipuð sjónarmið og röksemdir og gagnvart 72. greininni. Mitt mat er að varasamt sé að leggja að jöfnu réttinn til eignarhalds og réttinn til að tjá sig. Í þessu sambandi mætti spyrja hvort fyrirkomulag eins og var við lýði áður en einokun Ríkisútvarpsins var afnumin hafi gengið á svig við ákvæði Stjórnarskrár.
75. gr. Stjórnarskrárinnar er svohljóðandi: "Öllum er frjálst að stunda þá atvinnu sem þeir kjósa. Þessu frelsi má þó setja skorður með lögum, enda krefjist almannahagsmunir þess. Í lögum skal kveða á um rétt manna til að semja um starfskjör sín og önnur réttindi tengd vinnu."
Til þess að skerðing á atvinnufrelsi fái staðist þarf sett lög og að þörf sé á lagasetningunni vegna almannahagsmuna. Hér vísa ég til hugleiðinga minna um 72. greinina. Að mínu mati á Alþingi að njóta rúmrar heimildar til að meta almannahagsmuni og virðast dómstólar líta svo á að fara beri afar varlega í að hnekkja því mati. Hér má vitna til dóma.
Í umræðunni hefur iðulega verið skírskotað til svokallaðrar Meðalhófsreglu. Skilgreiningu á hugsuninni að baki meðalhófsreglu er að finna í 12. grein Stjórnsýslulaga. Þar segir: "Stjórnvald skal því aðeins taka íþyngjandi ákvörðun þegar lögmætu markmiði, sem að er stefnt, verður ekki náð með öðru vægara móti. Skal þess þá gætt að ekki sé farið strangar í sakirnar en nauðsyn ber til." Ekki verður talið að meðalhófsregla meini löggjafanum að setja lagareglur sem styðjast við málefnaleg sjónarmið, m.a. um að hindra að markaðsráðandi fyrirtæki á öðrum mörkuðum eigi meira en lágmarkshlut í útvarpi. Fyrir því eru málefnaleg rök, hvort sem menn eru pólitískt sammála þeim eða ekki.
Mergurinn málsins er sá að ákvæði Stjórnarskrár eru almenns eðlis og matskennd. Mín skoðun er sú að Alþingi skuli hafa rúmar heimildir til að leggja mat á aðstæður og tel ég varasama þróun að setja slíkt vald í hendur örfárra dómara. Alþingismenn er hægt að fella í kosningum lúti þeir ekki lýðræðislegum vilja, ákvarðanir dómara eru hins vegar endanlegir. Þegar sagt er að Stjórnarskrá skuli látin njóta vafans, ber að spyrja hver hafi sáð vafanum. Eru það hugsanlega hægri sinnaðir lögspekingar sem ofar öllu vilja vernda eignarrétt stórfyrirtækja og atvinnurekenda? Viljum við leggja að jöfnu eignarrétt yfir heimili okkar og eignarrétt auðhrings á hálfu hagkerfinu? Þetta krefst sjálfstæðs mats sem á að fara fram í lýðræðislegu samhengi. Sá grunur læðist að manni þegar farið er að rýna í dóma, sem iðulega hefur verið vitnað til í tengslum við ofangreind ákvæði Stjórnarskrárinnar, að hagsmunir stóreignafólks hafi iðulega vegið þyngra en hagsmunir almennings. Hér má vísa í "mannréttindabaráttu" kaupmanna á síðustu öld fyrir því að halda leyfi til að selja brennivín í verslunum sínum þrátt fyrir tilkomu ÁTVR eða réttindi einstaklinga til að standa utan stéttarfélaga og láta samstarfsmenn sína eina um að standa straum af kostnaði við baráttu fyrir réttindum, sem þeir síðan njóta sjálfir. Dómskerfið hefur oftar en ekki dregið taum þess sem ég vil kalla andfélagsleg sjónarmið.
Hvers konar eignaraðild viljum við? Við viljum dreifða eignaraðild. Hvernig stendur þá á því að allt er talið standa og falla með eignaraðild stórfyrirtækja að Norðurljósum? Gæti það verið vegna þess að vegna stefnu sem hér hefur verið fylgt í efnahagsmála- og fjármálapólitík á undangengnum hálfum öðrum áratug hafi orðið slík samþjöppun í fjármagni að það sé á færi fárra eins og sakir standa að rísa undir svo stórum fjárfestingum sem hér um ræðir? Með einkavæðingu Fjárfestingarbanka atvinnulífsins og síðan stórfelldri einkavæðingu þar sem fáeinum stórum aðilum var stöðugt hyglað, var sett í gang rúlletta sem hefur leitt til meiri samþjöppunar á auð og völdum en dæmi eru um í seinni tíð. Ríkisstjórnin hefur þverskallast við kröfum VG að snúa af þessari braut og allar tillögur um takmarkanir á eignarhaldi á sviði fjármála og í efnahagslífinu almennt hafa verið hundsaðar. Það er fyrst núna að ríkisstjórnin bregst við en á þann lítt grundaða hátt sem alþjóð þekkir. Ríkisstjórnin er reiðubúin að taka á yfirborði vandans, einu birtingarformi hans, en hafnar því að ráðast að rótum hans.
Fjölmiðlafrumvarp ríkisstjórnarinnar er vanreifað. Það krefst miklu meiri og dýpri umræðu og framar öllu þarf að ræða framtíðarskipan fjölmiðla heildstætt, m.a. með tilliti til þeirrar framtíðar sem menn ætla Ríkisútvarpinu, áður en ákvarðanir eru teknar um frekari skref. Andstaða mín við þetta frumvarp byggir á þessu. Hún byggir einnig á því að ég tel að hætta sé á því að frumvarpið sé alls ekki til þess fallið að ná þeim markmiðum sem að er stefnt. Þvert á móti tel ég hættu á hinu gagnstæða: Frumvarpið, ef af lögum verður, muni veikja þá fjölmiðla sem nú eru starfandi og draga þannig úr fjölbreytni.