Fara í efni

VERÖLD SEM VAR OG SÚ SEM ER


Birtist í helgarblaði Morgunblaðsins 16/17.07.22.
Ein áhrifaríkasta bók sem rekið hefur á fjörur mínar er Veröld sem var eftir austuríska rithöfundinn Stefan Zweig. Enginn sem lesið hefur bókina er ósnortinn eftir lesturinn.

Og fyrir þá sem ekki vita, var Stefan Zweig austurrískur gyðingur, fæddur árið 1881, einn dáðasti rithöfundur veraldar í aðdraganda heimsstyrjaldarinnr fyrri og á millistríðsárunum. Hann hraktist síðan úr landi þegar nasiminn tók að láta á sér kræla, fyrst til Bretlands, þá Bandaríkjanna og að lokum Brasilíu þar sem lífi hans lauk.

Handritið að Veröld sem var setti hann í póst daginn áður en hann lauk lífi sínu, niðurbrotinn maður. Þá var komið árið 1942, bókmenntaverk hanns bönnuð og brennd og sjálfur ætti hann nú hvergi heima, skrifaði hann í formála þessara endurminninga sinna: „Jafnvel Evrópa, það heimaland, sem er mér hjartfólgnast, er mér glötuð, þar sem hún nú öðru sinni flýtur í bræðrablóði. Gegn vilja mínum hef ég orðið vitni að ægilegasta ósigri mannlegrar skynsemi og trylltustu sigurför villimennskunnar, sem sagan getur. Aldrei hefur nokkur kynslóð á jafnháu andlegu þroskastigi  - ég segi þetta ekki af stolti, heldur blygðun – beðið slíkt siðferðilegt skipbrot og okkar.“

Og Zweig veltir vöngum yfir orsök og afleiðingu en fyrst og fremst er bókin þó frásögn af eigin reynslu, eins konar vitnisburður: „Ég hef með eigin augum séð hinar miklu múgstefnur vaxa úr grasi og breiðast um löndin ...“  

Ástæða þess að ég vek hér umræðu um þetta merkilega ritverk er ekki verkið sjálft, það lifir sjálfstæðri tilveru sem slíkt, heldur hitt hve mörgum það verður þessa dagana tilefni til umhugsunar og rökræðu. Hvað veldur? Innrásin í Úkraínu, vopnaglamur NATÓ, þögnin um árásarstríð Tyrkja á hendur Kúrdum í landamærahéruðum Tyrklands, vaxandi tilhneiging til ritskoðunar, múghrærirngar ... ?

Hver tínir sitt til, ég fyrir mitt leyti vel það síðastnefnda, múgsefjun samhliða sinnuleysi og undirgefni. Hún hræðir mig meira en allt annað. Það versta er að hún veldur blindu. Þeir verða verst úti sem telja sig best sjáandi, þeir sem sigla í lygnum sjó tíðarandans og telja sig fyrir bragðið vera talsmenn þess sem beri að segja í nafni hans. Þar eiga efasemdirnar erfiðast uppdráttar.

Einmitt við þetta staðnæmdist Stefan Zweig. Hann fjallaði einnig um „gullöld öryggisins“, hvernig allir hafi trúað því áður en heimsstríðin skullu á, sérstaklega hið fyrra, að öryggið yrði eilift. Menn gætu leyft sér að láta hugann reika, efast um allt og síðan sannfærast um allt ef því væri að skipta. Þetta var veröldin sem var. Við „sigurför villimennskunnar“ hafi allt breyst.

Mín grunsemd er sú að rekja megi þann áhuga á Veröld sem var, sem nú verður vart, til vaxandi efasemda um okkar veröld, okkar samtíma, veröldina sem er. Tilfinningin sé með öðrum orðum sú að villimennskan sé ekki langt undan.

Ekkert skortir þó á að ásetningur ráðandi afla sé sveipaður hástemmdum yfirlýsingum: Þau vilji refsa hinum illu, stöðva stríðsníðinga, umhverfissóða, hina óhlýðnu sem neiti að fara að settum reglum, setja þeim sem eru að smíða kjarnorkuvopnin stólinn fyrir dyrnar svo og þeim sem eru kvalarar eigin þegna, að ekki sé minnst á þá sem þrengja að skoðana- og ritfrelsinu ...

En hverjir eru hinir mórölsku meisatar sem þannig predika? Gæti spegillinn, gagnlegasta vinnutól allra tíma, hugsanlega komið að notum? Eða vilja þeir helst vera án hans nú sem hingað til?

Stefan Zweig ákvað að láta lífi sínu lokið þegar hann taldi sig ekki sjá fyrir enda villimennskunnar. Þótt hann tryði enn á snilligáfu og vissi hvers mannsandinn væri megnugur var það honum ofraun að sjá villidýrið í manninum og jafnframt vesaldóminn sem í honum einnig býr, fylgispektina og múgmennskuna. 

Mér finnst það vera góðs viti hve margir sýna hugleiðingum Stefans Zweig í Veröld sem var áhuga og vilji vita hvar við séum stödd.

Varla erum við lengur í „gullöld öryggisins“. Það var í þeirri veröld sem var. En hver er þá veröldin sem er?

Ég veit ekki hvert svarið er að öðru leyti en því að það hljóti að vera undir okkur sjálfum komið hver sú veröld er og hver hún verður.

Mitt ráð til okkar allra væri að láta spegilinn ekki óhreyfðan.