EKKERT ÓÐAGOT Í SKIPULAGI BARNAVERNDAR
Birtist í Morgunblaðinu
04.01.18.Fáir málaflokkar eru jafn erfiðir viðfangs og barnaverndarmál.
Það er einfaldlega svo eðli máls samkvæmt. Upp koma mál sem varða
réttindi barns, foreldra og fleiri aðila sem aðkomu hafa haft að
uppeldi barnsins og lífi þess. Þegar deilur rísa eða álitamál koma
fram er gráu svæðin fleiri og stærri á þessu sviði en flestum
öðrum. Þarna er því þörf á reynslu, yfirvegaðri fagmennsku og
innsæis sem á henni byggist. Til stjórnvalda þarf síðan að gera þá
kröfu þegar kerfisbreytingar eru á döfinni í þessum málaflokki að
þar séu engin vanhugsuð skref stigin. Það verður því miður að
segjast eins og er að víða í stjórnsýslunni hafa stjórnvöld
misstigið sig með vanhugsuðum ákvörðunum. Slíkt getur verið
dýrkeypt og valdið tjóni til frambúðar.
Kredda og veruleiki
Að undanförnu hafa komið fram ályktanir um skipulag
barnaverndar og hugsanlegar breytingar á því. Þær hafa borið keim
af nokkru fljótræði og það sem verra er, deilur sem risið hafa
innan kerfisins virðast að einhverju leyti marka farveg
fyrirhugaðra áforma.
Hugmyndin virðist að öðru leyti vera gamalkunnugt módel, að
eftirlitsaðili megi ekki jafnframt vera ráðgefandi aðili, hvað þá
annast framkvæmd. Þessi formúla hefur leitt til þess að í okkar
agnarsmáa samfélagi hafa einu sérfræðingar landsins á tilteknum
sviðum ekki nýst til ráðgjafar vegna þess að þá kallist það
að þeir hafi eftirlit með eigin ráðgjöf. Slíkt kann að hljóma ósköp
vel í fjarlægu skipuriti en í samfélagslegum veruleika þar sem
heildarfjöldi barnaverndarstarfsmanna losar rúmlega hundrað manns
er þetta fráleitt. Þá má það ekki gleymast að samkvæmt
stjórnsýslulögum hvílir leiðbeiningaskylda á stjórnvöldum og þegar
af þeirri ástæðu verður eftirlit og ráðgjöf ekki aðskilin.
Um skilin á milli eftirlits og framkvæmdar get ég nefnt fjölmörg
dæmi um kreddubundna nálgun. Þetta var til dæmis ein meginhugsunin
að baki uppstokkunar samgöngustofnana landsins fyrir fáeinum árum.
Leit svo út fyrir um skeið að Vegagerðin missti alla sína
sérfræðinga til Samgöngustofu vegna þessa. Áður en yfir lauk varð
skynsemin þó kreddunni yfirsterkari. Vil ég taka fram að sjálfur
var ég fylgjandi uppstokkun á stjórnsýslu samgöngukerfisins en á
allt öðrum forsendum, en það er önnur saga.
Barnaverndarstofu á ekki að veikja heldur
styrkja!
Nú virðist mér vera uppi raddir um að leika þennan leik gagnvart
Barnaverndarstofu. Færa allt eftirlitsstarf á hennar vegum yfir til
nýrrar stofnunar, ráðuneytisstofnunar, sem áformað er að koma á fót
nánast án umræðu ef undan eru skildir þröngir hópar hagsmunaaðila.
Vera má að slík stofnunin kunni að eiga rétt á sér hvað varðar ýmis
önnur málefni en barnaverndina sérstaklega. En þar eru líka önnur
sjónarmið sem huga verður að.
Barnaverndarstofu má ekki undir nokkrum kringumstæðum veikja með
framangreindum hætti. Minnist ég erindis sem Bragi Guðbrandsson,
forstjóri stofnunarinnar, flutti á ráðstefnu á vegum Rauða kross
Íslands árið 2006 sem hann nefndi: "Sá veit gjörst hvar skórinn
kreppir sem hefur hann á fæti." Lagði hann út af þessari
fyrirsögn á þann veg að til að skilja vanda fólks í erfiðleikum
þyrfti að hlusta á það, það ætti ekki síst við um börn. Til að
barnavernd skili sér þurfi að vera til staðar frá fyrstu hendi
skilningur á öllum hliðum þess vanda sem upp kynni að koma. Ég
leyfi mér að bæta því við að til þess að fyrir hönd samfélagsins sé
stigið inn á hin gráu svæði barnaverndar þarf að vera fyrir hendi
öflug stofnun með fjölmennt teymi reynslumikilla sérfræðinga.
Þeirrar reynslu er aflað í meðferð og ráðgjöf og síðan eftirliti
með öllum þeim úrræðum sem eru í framkvæmd utan veggja
stofnunarinnar.
Ísland í leiðandi hlutverki
Ástæðan fyrir því að ég kveð mér hljóðs um þetta málefni er sú að
mér hefur bæði í starfi mínu sem innanríkisráðherra og í starfi
mínu á alþjóðavettvangi sem ráðherra og þingmaður á þingi
Evrópuráðsins gefist kostur á fylgjast með því hve mikils metið
framlag Íslands á þessu sviði er.
Almennt er litið á Barnahúsin sem nú spretta upp um heim allan að
íslenskri fyrirmynd sem eitt stærsta framfaraskref sem stigið hefur
verið í réttindamálum barna. Í stuttu máli þá hefur orðið bylting í
þessum málaflokki á síðasta aldarfjórðungi eða frá samþykkt
Barnasamningsins á vettvangi Sameinuðu þjóðanna.
Grundvallarbreytingin speglast í þeirri áherslu sem nú er á rétt
barnsins til verndar og til þess að á það sé hlustað og vilji þess
virtur.
Engar tilviljanir
Svokölluð Lanzarote samþykkt frá árinu 2007, sem öll 47
aðildarríkja Evópuráðsins hafa undirritað, myndar grunn að
hugmyndafræði mannréttindasviðs Evópuráðsins um hvernig verja beri
börn gegn kynferðisofbeldi. Sérstök nefnd bestu sérfræðinga fylgist
með framkvæmd sáttmálans og er ráðgefandi um þróun í málaflokknum.
Íslandi hefur verið treyst til að leiða þetta starf en forstjóri
Barnaverndarstofu Bragi Guðbrandsson, var formaður þessarar nefndar
um árabil. Það er engin tilviljun. Enda eiga tilviljanir ekki að
ráða för í þessum málaflokki.