TRÚFRELSI

Við pallborðið: Margrét Steinarsdóttir, framkvæmdastjóri Mannréttindaskrifstofu Íslands, Ragnhildur Helgasdóttir, prófessor við lagadeild HR, Hjalti Hugason, prófessor við guðfræði- og trúarbragðadeild HÍ, og Bjarni Jónsson, varaformaður Siðmenntar.
Ávarpsorð á morgunfundi innanríkisráðuneytisins um trúfrelsi
Woody Allen sagði einhvern tíman: "Ég hef alltaf vitað að
það er eitthvað þarna úti sem vakir yfir okkur. Því miður reyndist
það vera ríkisstjórnin."
Það eru auðvitað ekki allir sem trúa á ríkisstjórnina og það er sem
betur fer leyfilegt, ekkert síður en að leyfilegt er að greina á um
hve gáfulegt það yfirleitt er að trúa eða trúa ekki á
ríkisstjórnir.
Við vitum heldur ekki hvort það er betra að eyða lífi sínu í að
trúa á Guð og komast svo að því í lokin að hann er ekki til, eða
hitt að eyða lífi sínu í að trúa á Guð og komast svo að því að Hann
er til.
En hvað er að trúa á Guð? Er fullyrðingin eða spurningin kannski
vitlaust orðuð? Gæti verið að trúin væri í eðli sínu mannleg
tilfinning líkt og ótti, reiði, gleði, hrifning? Undan tilfinningum
verður ekki komist. Og trúartilfinningin virðist fylgja manninum
hvar sem hann er. Skyldi það vera tilviljun? Verður með öðrum orðum
undan trúnni komist? Þessarar spurningar er vert að spyrja.
Okkar verkefni er þó frekar hitt að koma málum þannig fyrir að hver
og einn geti farið að sinni sannfæringu; að valið verði í reynd
hans eða hennar.
Sumir þurfa að trúa til að sjá og aðrir þurfa að sjá til að
trúa.
Það eru margir sem vilja deila trúarskoðunum sínum með þér. Þeir
eru mun fleiri en hinir sem vilja hlusta á trúarskoðanir þínar. Við
þurfum að geta fengið að vera í friði fyrir þeim sem vilja þrengja
trúarskoðunum uppá fólk, en við þurfum að vera umburðarlynd
gagnvart þeim sem langar til að þjóna sínum Guði. Og ekkert síður
hinum sem leita í veraldlega siðfræði og til hugsuða sem láta
jörðina og hið áþreifanlega nægja í leit að svörum.
"Amma var mjög trúuð kona," skrifaði ungur maður um ömmu sína látna, en bætti við eitthvað á þá leið, að aldrei hefði hann heyrt hana tala um kirkju eða trúarbrögð! Þetta þótti mér umhugsunarvert. Ef til er eitthvað sem heitir íslensk trúarvitund eða afstaða til grunngilda, þá var henni sennilega lýst með þessum orðum. Hún er inn á við - persónuleg - og vill sjálf fá að vera í friði. Þessi trúarvitund eða siðferðiskennd er óáreitin. Og það sem meira er - hún áreitir ekki aðra.
Íslensk trúarhefð sem Hallgrímur, Vídalín og fleiri hafa mótað er ekki kirkjuhefð, þeir nefna sjaldan orðið kirkja. Sú trúarhefð sem þeir mótuðu tengist því sem innra fyrir býr með manninum, vitund hans um tilgang og merkingu lífsins, vitund sem ber uppi ábyrgðarkennd hans og viðleitni til að lifa mannúðlegu lífí sem aftur leiðir af sér mannúðlegt og réttlátt samfélag. Þar á meðal er umburðarlyndi. Og á því - umburðarlyndinu, er mikil þörf í nútímasamfélagi eins og þjóðfélagsaumræðan endurspeglar svo mjög þessa dagana.
Trú og trúarbrögð geta tekið á sig óæskilegar myndir. Það er
verðugt sjónarmið að íhuga hvort þjóðkirkja með breiðan
trúarskilning, með prestum menntuðum á dýptina og í anda víðsýni;
þjóðkirkja með langa sögu og hefð sem hefur sýnt að hún getur
staðið í fararbroddi um menningu og menntir, að ógleymdri
samhjálpinni - það er vissulega verðugt sjónarmið - að íhuga
og ræða hvort slík kirkja geti verið trygging fyrir því að
trúarþörf manna finni sér síður farveg í öfgakenndum trúflokkum en
myndi ella gerast, án hennar - án Þjóðkirkjunnar. Dæmin sanna
nefnilega að slæmar og mannfjandsamlegar öfgar fyrirfinnast í flóru
trúarlífsins - og að þær öfgar þrífast best í villtri
órækt.
Þegar til sögu Evrópu er litið má bera saman sögu þeirra samfélaga
sem umbáru trúna eða sýndu henni virðingu, annars vegar, og hins
vegar þeirra hugmyndakerfa sem reyndu að komast undan því að
viðurkenna trúarleit mannsandans, jafnvel leituðust við þurrka hana
út. Auðvitað þyrfti slík söguleg könnun að taka á sig fleiri
víddir. Þegar leitað er að því samfélagi sem manneskjunni hefur
farnast best í þyrfti einnig að spyrja almennt um frelsi og
ófrelsi, um opið samfélag og lokað, um valdstjórn og lýðræði.
Íslenska ríkið er ekki trúað. En ríkisvaldið er eðli máls samkvæmt
fulltrúi hefða, menningar og sögu og ber skylda til að gæta
jafnvægis. Breytingar sem hér eru til umræðu, koma í kjölfar
langvarandi þróunar - stundum baráttu og átaka - en framar
öllu, þróunar; ekki alltaf sýnilegrar og sjaldnast á vettvangi
stjórnmála, heldur á vettvangi heimspekilegrar umræðu, bókmennta,
lista, fræða og frjálsra félagasamtaka. Við erum að tala um
langhlaup á braut menningarinnar fremur en heljarstökk
augnabliksins.
Krafan um breytingar er að mörgu leyti mun djúptækari en virðist í
fyrstu, þar sem hún tekur ekki aðeins til menningarlegra þátta,
heldur er einnig krafa um breytingar á skipulagi sem á sér þúsund
ára sögu. Slíkar breytingar mega vel hafa nokkurn aðdraganda og
kannski er þróun
betri en bylting.
Það er trúfrelsi á Íslandi. Hitt er rétt að Þjóðkirkjan hefur
ákveðna sérstöðu sem byggir á sögulegum forsendum. Er það vont að
Þjóðkirkjan hafi sérstöðu? Ég er ekki viss um að spurningin sé alls
kostar rétt. Sérstaða Þjóðkirkjunnar er staðreynd, sem er sögulega
ákvörðuð. Ég tel hins vegar að krafan um breytingar eigi sér
raunverulegan hljómgrunn og óskin um breytingar muni verða
uppfyllt. En með hvaða hætti? Sú spurning er viðfangsefnið í
samtímanum og henni er ekki að fullu svarað.
Umræðan um breytingar á því kannski að fjalla um það með hvaða
hætti við innleiðum breytingarnar. Við erum þrátt fyrir allt komin
svo langt að þeir sem vilja þjóna Guði hafa margt að velja um. Það
gildir ekki síður um þá sem engu vilja trúa. Gagnvart þeim erum við
að stíga mikilvægt framfaraspor með nýju lagafrumvarpi, sem vonandi
verður að lögum fyrir vorið, en þau lög koma til með að fela
í sér viðurkenngu á lífsskoðunarfélögum til jafns við
trúfélög.
Alla þessa umræðu og þessar breytingar verður Þjóðkirkjan að
sjálfsögðu að þola. Og hlusta af ábyrgð og skilningi. Þjóðkirkjan
þarf að standa sig í átökum um lífsskoðanir og sýna gildi sitt, hér
nægir henni sagan ein ekki, hún þarf að sýna gildi sitt í
samtímanum.
Svo lengi sem Þjóðkirkja er við lýði hljóta menn að spyrja um
forsendur sérstöðu hennar , og í hverju hún felsit. Í
framhaldinu vilja vakna spurningar sem eru ekki trúarlegs eðlis
heldur eins veraldlegar og verða má: Um samfélgslegt rask,
varðveislu menningarverðmæta, um tímaramma, stjórnsýslu, aðkomu að
innheimtu sóknargjalda. Ég veit að sumir vilja afnema sérstöðu
Þjóðkirkjunnar í einu vetfangi. Aðrir vilja fara sér hægt, þó svo
þeir vilji breytingar. Enn aðrir vilja engar breytingar. Í mínum
huga er þessi þáttur umræðunnar nánast tæknilegur og hefur
lítið með trúfrelsi að gera. Spurningin snýst miklu fremur um
félagslega þætti, sögulega arfleifð og menningu.
Mér hefur þótt ánægjulegt að fylgjast með hvernig umræðan um
lífsskoðunarfélög, trúarbrögð og trúfrelsi hefur þróast á Íslandi.
Mér hefur fundist þessi umræða spretta upp úr því besta í hinni
íslensku arfleifð sem ég hef hér vísað til; arfleifð
umburðarlyndisins. Í þeim anda hafa talsmenn krsitinnar trúar og
annarra trúarbragða talað. Og þannig hafa talsmenn Siðmenntar
talað. Það gleður mig að þeir einstaklingar sem ég hef þar helst í
huga eru á meðal frummælenda á þessum morgunfundi sem
Innanríkisráðuneytið efnir til í dag.
Þessi fundur mun fjalla um hin ýmsu álitaefni sem verður að leysa
úr ef okkur á að farnast vel í að framkvæma breytingar á skipulagi
trúarlegra málefna á okkar góða landi þannig að til framfara
horfi.
Umfjöllun innanríkisráðuneytis: http://www.innanrikisraduneyti.is/frettir/nr/27985