UM FRELSI OG GÆÐI ÁKVARÐANA
Birtist í Fréttablaðinu 18.08.11.
Þröstur Ólafsson birtir þriðjudaginn 9.
ágúst aðra grein sína á skömmum tíma í Fréttablaðinu þar sem
undirritaður kemur nokkuð við sögu. Síðari greinin heitir
Ögmundur á ystu nöf. Þessi titill hefur tvíræða merkingu,
sennilega að yfirveguðu ráði höfundar. Annars vegar má skilja að
téður einstaklingur sé kominn á ystu nöf í málflutningi sínum og
hins vegar að hann sé fulltrúi sjónarmiða sem heyri til útkanti
stjórnmálaumræðunnar: "ysta vinstrisins" eins og það heitir í
orðabók Þrastar Ólafssonar.
Þetta er í sjálfu sér verðugt tilefni umræðu, hvað er yst og hvað
er innst í stjórnmálum, hvað er útkantur og hvað er miðja og í
framhaldinu er stutt í að spurt sé um meðalhóf annars vegar og
öfgar hins vegar. Þeir sem vilja kenna sig við hófsemi kappkosta jú
að sýna fram á að þeir standi í engu úti á kanti, það geri aðrir.
Sjálfir séu þeir fulltrúar hófsemdar og heilbrigðarar skynsemi.
Þessi hugsun leiðir hæglega til sjálfumglaðrar fordæmingar á þeim
sem ekki eru tilbúnir að fylgja straumnum í skoðunum sínum.
Áhugaverðar vangaveltur
Sitthvað annað tel ég vanhugsað hjá Þresti svo sem staðhæfingar
hans um að "ysta vinstrið" og frjálshyggjumenn komist að sömu
niðurstöðu um samspil einstaklings og samfélags þótt þeir leggi upp
með mismunandi forsendur. Þetta er engu að síður áhugaverð umræða
og þá ekki síður vangaveltur Þrastar um lýðræði. Hann segir m.a og
vitnar í sín fyrri skrif: "Í grein minni birti ég efnislega
tilvitnun í Ögmund, þar sem hann sagði að það væru ekki
ákvarðanirnar sjálfar hjá ESB sem hann setti sig upp á móti, heldur
það, að við Íslendingar tækjum ekki þessar ákvarðanir."
Nú er það ekki alveg rétt hjá Þresti að ég hafi ekki gagnrýnt
ákvarðanir um stefnumörkun á vettvangi ESB. Því það hef ég gert.
Og það er líka rangt hjá honum að ESB hafi
"enga efnahagsstefnu" eins og hann fullyrðir. ESB-reglur
um póst og síma og skipan raforkumála; hvað leyfilegt er í
landbúnaði og sjávarútvegi eða í húsnæðismálum svo dæmi séu tekin,
eru að sjálfsögðu hluti af efnahagsstefnu.
Aðferð eða niðurstaða?
Hitt er svo rétt hjá Þresti að ég tel lýðræði ofar öllu snúast
um aðferð en ekki niðurstöðu. Lýðræði fjallar einmitt um það
hvernig ákvarðanir eru teknar og hver tekur þær. Lýðræðissinnar
færa ekki rök fyrir máli sínu með því að vitna í tíu bestu
ákvarðanir í heimi til að sanna að lýðræði sé besta aðferðin. Alls
ekki. En Þröstur snertir þarna grundvallaratriði í
stjórnmálaumræðunni, togstreituna á milli þeirra sem horfa á rétt
einstaklinganna til ákvarðanatöku um eigið líf og samfélag og
svo hinna sem nálgast málið með hliðsjón af útkomu: Gæðum
ákvarðana.
Lengi hefur það sem kalla má gæðahyggja verið sterkur undirtónn í
okkar samevrópsku stjórnmálahefð. Verkaskipting Platós í
Ríkinu, áhersla upplýsingarinnar og margra
byltingarmanna í frönsku stjórnarbyltingunni, svo tiplað sé á
kunnum dæmum úr stjórnmálasögunni, hníga öll í sömu átt: Að finna
fólkið og fyrirkomulagið sem tryggir bestu mögulega útkomu.
Frakkar hafa gengið einna lengst í þessa átt með áherslu á menntun
stjórnandans: Sá einn sem lærði til stjórnunar í opinberri
stjórnsýslu væri fær um að sinna því verki. Gæðahyggjan átti að
tryggja að hæfasta fólkið yrði ávallt ráðið í öll störf. Það eitt
og sér myndi tryggja aukin gæði í stjórn samfélagsins, réttlátari
skiptingu auðsins (hæfasta fólkið fengi einatt hæst launuðu
störfin) og gæði ákvarðana yrði stöðugt meiri. Þetta myndi einnig
tryggja aukinn félagslegan hreyfanleika og nýtt réttlæti tæki
völdin: Réttlæti gæðanna. Þannig yrðu þeir sem fengju mesta
efnislega umbun hennar verðugir og hinir sem neðstir væru efnalega
nytu einnig blessunar réttlætisgyðjunnar. Allir væru þar sem þeir
ættu skilið að vera í hinni rökföstu veröld gæðahyggjunnar. Þetta
hefur leitt það af sér í hugum gæðahyggjumanna á félagshyggjuvæng
stjórnmálanna að áherslan hefur verið á jöfnun tækifæranna og þar
með jafnræði í stað jöfnuðar eins og sósíalistar og
sósíaldemokratar fyrri tíðar lögðu margir áherslu á.
Sömu sögu er síðan að segja um viðfangsefni lýðræðisins, og þá
einkum hvað hinn almenni kjósandi megi taka ákvörðun um
milliliðalaust og hvenær eigi að fela sérvöldum hópi að taka
ákvarðanir fyrir hans hönd. Líkleg útkoma eigi hér að ráða för.
Þannig heyrast oft varnaðarorð gegn því að heimila almenna beina
kosningu um skatta- og fjármálatengd atriði svo og
milliríkjasamninga. Þar kemur fram ótti um að niðurstaðan verði
ekki góð eða rétt.
Gæðahyggja og frjálshyggja
Frjálshyggjumenn eru margir hallir undir það sama, það er að
segja platónska elítustjórn. Þannig er sýn gæðahyggjumanna og
frjálshyggjumanna á einstaklinginn iðulega áþekk. Hlutverk
gæðahyggjusamfélagsins er að finna "hæfustu einstaklingana" í öll
störf og á alla staði og á sama hátt vilja frjálshyggjumenn auka
auðinn í samfélaginu með því að leyfa hinum villtu, frýsandi og
gráðugu gæðingum viðskiptalífsins að fá að njóta taumlauss frelsis
til að við hin getum notið afganganna af gnægtaborði þeirra.
Hlutverk hinna viti bornu stjórnmálamanna sé að skapa umgjörð um
þennan veruleika.
Mín afstaða til einstaklingsins og til ákvarðanatöku í samfélaginu
er sú að öll störf séu mikilvæg og ekkert okkar geti án hins verið
og þess vegna skuli misræmi í kjörum vera í lágmarki. Og hvað
lýðræðið varðar þá lít ég svo á að opið lýðræðisþjóðfélag verði að
byggja á þeim skilningi að hin rétta ákvörðun sé hin
lýðræðislega ákvörðun. Hvert og eitt okkar hefur síðan að
sjálfsögðu á því skoðun hvort hún hafi verið góð og
skynsamleg!
Þetta hangir saman við þá afstöðu mína að það sé einmitt aðferðin
við ákvarðanatöku en ekki ákvörðunin ein og sér sem skipti sköpum
um velferð og framfarir.
Dómur reynslunnar er sá að forsjá hinna meintu fullkomnu kerfa og
hinna einvalda sérfræðinga hefur ekki skilað okkur þeim gæðum sem
að var stefnt. Félagslegur hreyfanleiki hefur víðast hvar minnkað
og frelsi athafnamanna hefur leitt til taumlausrar auðsöfnunar en
lítið varð eftir handa öðrum nema sápukúlur sem nú springa ein af
annarri.
Lýðræði er aðferð en ekki niðurstaða
Það er afar vandasamt og varla gerlegt að leggja hlutlægt mat á
gæði ákvörðunar. Þar spila inn hagsmunir, framtíðarspár,
stjórnmálaskoðanir og svo framvegis. Það er hins vegar hægt að
leiða rök að því að ákvörðun sem tekin er af stórum hópi fólks, sem
lýtur að hagsmunum heildarinnar, sé síður skekkt af sérhagsmunum og
njóti þess sem kallað hefur verið viska fjöldans. Lýðræðislegt
ákvarðanaferli er þess vegna líklegra til að leiða til vandaðri og
betur ígrundaðri niðurstöðu en þröngt ákvörðunarferli gerir og
kemur þar margt til, ekki síst opnari umræða. Svo má einnig halda
því fram að verkfræðileg gæði ákvörðunar séu ekki aðalatriðið,
heldur sú staðreynd að mikilvægustu gæði hverrar ákvörðunar sé að
hún skapi sátt. Sátt samfélag er sterkt samfélag en sátt er
líklegri til að skapast ef allir hafa átt þess kost að koma beint
að ákvarðanatöku. Um það snýst lýðræðið.
Þess vegna er hárrétt hjá Þresti að í baráttu fyrir
lýðræðisþjóðfélagið þykir mér mikilvægara að horfa til þess hver
taki ákvörðun en hver ákvörðunin er. Það er síðan allt annar
handleggur hvernig ég og aðrir beitum okkur í baráttu fyrir því að
teknar verði þær ákvarðanir sem við -hvert og eitt - teljum vera
bestar.
Krafa um aukið lýðræði er sem betur fer að komast á dagskrá
og þykir mér þakkarvert að Þröstur Ólafsson skuli efna til umræðu
um málefnið.