Kári skrifar: ÞRENNS KONAR BANKARÁN
Miklar breytingar hafa orðið hérlendis á bankaránum. Margir
minnast þess þegar Búnaðarbankinn þáverandi við Vesturgötu var
rændur, í desember árið 1995. Þar voru á ferð þrír menn vopnaðir
haglabyssu. Atburðurinn vakti að vonum óhug flestra enda vopnuð rán
sem betur fer ekki daglegt brauð á Íslandi. Þar sem ránið var vel
skipulagt og undirbúið skilaði rannsókn lögreglu litlum sem engum
árangri og reyndist því erfitt að tengja ákveðna aðila við
verknaðinn [enda þótt málið hafi verið talið upplýst löngu
síðar].
Þarna var sem sagt framinn glæpur þar sem ekki tókst að
tengja ákveðna gerendur við verknaðinn. Þessi sami banki,
Búnaðarbankinn, var síðan einkavæddur árið 2002. Sú "einkavæðing"
sýndi vel þá þróun sem orðið hafði á íslenskum bankaránum. Nú var
ekki lengur beitt haglabyssu eða hótunum um líkamlegt ofbeldi,
heldur var beitt pólitískum samböndum og "ránið" kallað
"einkavæðing". Niðurstaðan varð hins vegar sú í báðum tilvikum að
bankinn tapaði fé. "Kaupendur" Búnaðarbankans höfðu traust pólitísk
sambönd og komu þau að mestu leyti í stað haglabyssunnar áður.
"Ránið" heppnaðist fullkomlega, bankinn var "einkavæddur", og
gerningnum veitt lögmæti af hálfu Alþingis. Engin sérstök ástæða
þótti til að rannsaka það mál frekar, eða eyða tíma lögreglu í það,
enda þótt öllum mætti vera ljóst að full þörf væri á því.
En hinir nýju skráðu "eigendur" og "stjórnendur" tóku hins vegar
fljótlega til óspilltra málanna, þöndu starfsemina út og stækkuðu
efnahagsreikninginn svo um munaði. Voru færðar af því fréttir að
stjórnendur bankans [sem fékk annað nafn] hefðu greitt sjálfum sér
háa kaupauka enda bankinn rekinn eftir þekkri forskrift, sem Dr.
William K Black hefur gert ýtarlega grein fyrir, og byggir m.a. á
gríðarlegri útþenslu [vexti], háu hlutfalli útlána miðað við eigið
fé (leverage), og því að sýna aldrei annað en ofsagróða í
bókhaldinu [og þar koma endurskoðendur til sögunnar] sem aftur
gerir mögulegt að greiða efstu stjórnendum háa kaupauka (bónusa).
Þarna er í stuttu máli komin þriðja aðferðin við bankaránin. Eftir
að bankanum sjálfum hafði verið "rænt" í heilu lagi, eftir löglegum
leiðum Alþingis, var því næst tekið til við að ná innan úr honum
öllu fémætu. Það skilað svo góðum árangri að umræddur banki fór á
hliðina (eins og allt íslenska bankakerfið) og olli verulegum
"landskjálfta" á Íslandi og víðar við fallið, eins og kunnugt er.
Þau mál eru nú enn til rannsóknar hjá Sérstökum saksóknara.
Það á síðan eftir að koma í ljós hvort viðbrögð "kerfisins" við
þessum nýju tegundum af bankaránum verða jafn einbeitt og við hinu
fyrsta, þ.e. með haglabyssunni. Margt bendir til þess að það sé
ekki tap viðkomandi banka sem slíkt sem skiptir máli [bankinn tapar
hvernig sem tapið er til komið] heldur hitt hver veldur
tapinu og fremur afbrotið og í hvaða
þjóðfélagsstöðu viðkomandi brotamaður er [samkvæmt
skilgreiningum í markaðsþjóðfélagi]. Í þessu kristallast einmitt
munurinn á afbrotum sem kalla má "hefðbundin" og framin eru "utan
frá" og hinum sem framin eru "innan frá", sem oft eru kölluð
"hvítflibbaafbrot" (white-collar crime), og kennd eru við
bandaríska afbrotafræðinginn Edvin H Sutherland.
Munurinn liggur þar af leiðandi ekki í brotunum sjálfum eða
afleiðingum þeirra, eins og ýmsir kynnu að halda, heldur í því
hvaða afstöðu "kerfið" hefur til brotanna. Það er að
sjálfsögðu sami fjárhagslegi skaðinn fyrir banka hvort hann er
rændur "innan frá" eða "utan frá" ef um álíka upphæð er að ræða.
Bankarán sem framin eru "innan frá" eru oftast mun umfangsmeiri og
stórtækari. Hins vegar er næsta öruggt að viðbrögð "kerfisins"
verða gerólík, bæði hvað varðar rannsókn og ekki síður dóma sem
kunna að falla hjá dómstólum. Margar rannsóknir staðfesta það.
Þetta skýrist af valdauppbyggingu samfélagsins (power structure).
Afbrotatölfræði sýnir vel hvernig þessum málum er
háttað í mörgum löndum. Það hefur þess vegna aldrei átt við að
"allir séu jafnir fyrir lögum", er í raun mesti misskilningur. Þar
að auki er vel þekkt í klassískum kenningum félagsvísinda að lögin
á hverjum tíma endurspegla fyrst og fremst ríkjandi hugmyndafræði,
valdauppbyggingu og styðja við hana.
Viðbrögð víða að úr "kerfinu" við síðustu tegund bankarána valda
vissum áhyggjum. Lítið fer fyrir ákærum á hendur helstu stjórnendum
og ábyrgðaraðilum bankanna enda þótt flestir hinna meintu
afbrotamanna séu þekktir og enginn þeirra hafi verið með
lambhúshettu þegar þeir frömdu brot sín. Enginn vafi er á því að
hefðu þeir sem frömdu bankarán af "fyrstu gerð" ["utan frá" og með
haglabyssu] fundist hefði þess ekki verið langt að bíða að dómar
féllu í málum þeirra. En þegar banki er rændur samkvæmt "þriðju
gerð bankarána" [sem er auðvitað mun þróaðri aðferð] þar sem
velflestir gerendur eru þekktir, þá standa málin mjög í "kerfinu"
sem gjarnan ber við háu flækjustigi málanna.
Flækjustigið er vissulega hátt en skýrir þó ekki mismuninn sem er á
lokaútkomunni; tegund refsinga og lengd dóma eftir því hver á í
hlut (sbr. afbrotatölfræðina sem áður var minnst á).
Mælikvarðinn á endurreisn (fjárhagslega og andlega) íslensks
þjóðfélags mun ekki hvað síst verða sá hvort "kerfið" hefur burði
til þess að draga þekkta "þriðju gerðar bankaræningja" til ábyrgðar
að lögum. "Annarar gerðar bankaránin" [einkavæðing bankanna] hefði
og átt að sæta ýtarlegri og hlutlausri rannsókn.
Það hefur þó mætt mikilli andspyrnu. Hætt er við að þeir
stjórnmálamenn sem flæktust í vef bankanna með fyrirgreiðslu (eftir
að sumir sjórnmálamenn höfðu mjög stutt einkavæðingu þeirra) muni
ekki taka sérstakt frumkvæði eða hvetja til rannsóknar á
einkavæðingu bankanna - þeim er einfaldlega málið of skylt til þess
að svo megi verða. Aðrir hafa horfið til annara starfa eftir "vel
heppnaða" einkavæðingu.